KİLİSELER

KİLİSELER HAKKINDA
Surp Asdvadzadzin Kilisesi

Beşiktaş’ta İlhan Sokağı no. 202’dedir.İlk kez P.Ğ İnciciyan tarafından hakkında bilgi verilen kilise muhtemelen 1661- veya 1681-1684 arasında inşa edilmiştir.Aynı yazarın 1794’te kaleme aldığı Amaranots Püzantyan (bizans yazlıkları) adlı eserinde ise kilisenin yıkık olduğu kaydedilmiştir.Sarkis Tıbir Sarraf Hovhannesyan yıkılış tarihini 1759 olarak kayededer.1836-1838 yıllarına rastlayan ikinci inşa tarihine dek yerine geçici bir şapel yapıldığına dair kanıtlar mevcuttur. Kilise 1836-1838 arasında kilise ünlü saray mimarı Garabet Amira Balyan’ın (1800-1866) mali desteği ile yapılmış olup mimari olarak da yine onun eseridir.Süsleme ve bezeme bakımından çok zengin bir kilisedir.İkinci inşasından sonra kiliseye verilen isim “Küd Dıpo Surp Asvadzadzin” dir(Aziz Meryem Ana’nın sandukasının bulunuşu). Kilise inşaatının bitiminden 28 yıl sonra konan kitabe şöyledr: “Bu kutsal kilise Bakire Meryem Ana adına 1838 yılında ünlü Hassa Mimarı saygıdeğer Garabet Amira Balyan eliyle ve yardımlarıyla inşa edildi.Onun 1866 tarihindeki beklenmedik ölümünü, sayısız iyiliklerini gören Ermeni toplumu kederle anar ve Kilise sonsuza dek göksel yaşam diler”. Çan kulesi daha sonra eklenmiştir.Surp Asvadzadzin Kilisesi Kuzguncuk’taki Surp Krikor Lusavoriç Kilisesi ile Osmanlı döneminde inşa edilen iki kubbeli kiliseden biridir.Kilise 19872de büyük bir onarım geçirmiştir.Bu onarım sırasında kilisesin içi ve dışı boyanmış, ahşap sunak tümüyle altın varak kaplanmıştır. Kiise plan olarak Ermeni kilise mimarisinin tipik bir örneğidir.Haçvari plana sahip kilisenin değişik yönlerinden biri iki galeri katına sahip olmasıdır.Kilisenin ana girişi batı yönündedir.Önce nartekse girilir.Burada, sağ ve soldaki mekanlar yerden üç rıht yüksektir.Tüm kilisede yalnız burada taşıyıcı kolonlar görülür.Narteksin iki yönünde ikişer pencere ile kilise avlusundan hava ve ışık alınır.Narteks neften demir kafes-seperatörle ayrılır.Seperatörün aksı üzerinde görünüşte simetriyi bozmamak için demirle dört kolon görünüşü elde edilmiştir.Haçvari nefin girişinde sağ ve sol köşelerdeki kolonlardan sonra kilise avlusuna çıkış kapıları vardır.Nefin dört kolu tonozlarla örtülü olup köşe kolonlara biner. Kilisenin tüm sütunları duvarlara bitişiktir.Binanın tüm köşelerinde ikişer kolon vardır.Nefin doğu kolu ruhanilere ve okuyuculara ayrılmıştır.Bu bölümün yanlarından kiliseciklere girilir.Küçük birer odadan ibaret olan kilisecikler çapraz tonozla örtülüdürler.Kuzeydeki kilisecik vaftizhaneye, güneydeki ise ruhanilerin ve okuyucuların giyimine ayrılmıştır.Yarım yuvarlak planlı abside beş rıhttan oluşan geniş basamaklarla çıkılır.Kilisenin doğu kolunu örten tonozun bitiminde bulunan kemer, duvara bitişik iki ve ayrık duran iki (toplam dört) kolon üzerinde oturur.Bu kemerin üzerinde kilisenin Meryem Ana’ya atfedildiğini belli eden ve Ermeni Kilisesi ilahilerinden alına şu dize yazılıdır: “Tanrı kelamının temiz mabedi, sınırsız konutu olan aziz Bakire”.Absidin ortasında sunak bulunur. Sunağın arkasından açılan kapı, güneydeki kiliseciğe bağlanan koridor-odaya açılır.Bu koridor-oda ile simetrik olarak vaftizhaneden girilen kilisenin küçük hazine odası vardır. Kuzey, güney ve batı kollarındaki pencereler yarım daire şeklinde olup yüksektedir.Doğu kolunda ise , tepede , absidi aydınlatan küçük bir pencere vardır. Kilisede dış görünüş bakımından sade ibadethanelerden biridir.Ön cephesinde düz bir satıh üzerinde kapı ve üç pencere görülür.İkinci daire katının yarım dairesel penceresi cepheyi süsleyen yegane öğedir.Cephe, içindeki oyuğa çanın yerleştirildiği üçgen bir alınlıkla son bulur.Cephede, kapı üzerindeki kitabe yalın yüzeye hareketlilik kazandırır. Kilisenin süslemeleri iki çeşittir.Bunlardan ilki Garamet Amira Balyan’ın inşaat sırasında yaptığı mimari süslemelerdir.Kilisenin dört kolunu örten tonozlar haçvari ve eşkenar dörtgen şeklindeki bölümlere ayrılmıştır.Bu bölümler ise kendi içlerinde süslenmişlerdir.Haçların içi çiçek, asma yaprakları ve üzüm salkımlarıyla bezenmiştir.eşkenar dörtgenler ise yine asma yaprakları, üzüm salkımları, çiçekler ve başaklarla bezelidir.Kubbenin merkezindeki İsa yağlıboya resminin yanındaki haçvari dört kolların uçların süslü çelenekler ve ışınlar içerisinde “HS” (Hisus=İsa), “KS” (Krisdos=Mesih), “DR” (Der=Rab), “AZ” (Asdvadz=Tanrı) kelimelerinin kısaltılmış şekilleri vardır. Aşırı sade dış görünüşüne karşın süslü bir iç ortamı olan kilise sunağı ile tam bir uyum içerisindedir.Beyazın ağır bastığı, sarı ve mavinin de kullanıldığı mekan varakla kaplı sunağı ile seyredeni büyüler.Başlı başına bir sanat eseri olan sunak dört kolon üzerinde yükselmiştir.Üç kolonun birleşmesinden oluşan her bir kolon helezonik olarak yivlidir.Kolonlara oturan takın iç merkezinde kutsal Üçlüğü(teslis) simgeleyen üçgen içindeki göz resmi vardır.Bu resmin tüm çevresini ışınlar kaplar.Daha üst bölümde rozetler, onların üzerinde ise çelenklerin üzerinde haç bulunmaktadır.Yivli kolonlar korint yapraklarıyla süslü sütun başlıkları ile son bulur.Kolonlardan sonra binanın içini çevreleyen saçak ise akantus yaprakları ve çiçeklerle süslenmiştir. İkinci süsleme çeşidi ise resimlerdir.Genellikle büyük boy olan aziz resimleri saray ressamı Umed Beyzad’ın (1809-1874) eseridir.Her iki tonozun birleştiği köşede ise dört İncil yazarı Matta’nın ,Markos’un ,Luka’nın ve Yuhanna’nın eliptik resimleri vardır.tonozların bingisinde duran bu resimlerin etrafındaki yerler de defne yaprakları ve çiçek demetleri ile süslenmiştir. Sunağın iki yanı , nefin çevresinde bezemeler ve kemerlerle bölünmüş mahallerde Beyzad’ın resimleri bulunmaktadır.

SURP ASDVADZADZİN KİLİSESİ

Ortaköy’de , Mecidiye Mahallesi’nde Cibinlik Sokağı’ndadır.Meryem Ana’ya adanmış olan kilise 1824’te ibadete açılmıştır, mimarı özellikle 19. yy’da İstanbul’da dini ve sivil birçok yapıya imza atan Balyan ailesinden Serekerim Balyan’dır.17.yy’ın ikinci yarısından başlayarak Ortaköy’de sayıları gittikçe artan Bu çevrede Surp Giragos adlı küçük bir kiliseleri vardı.1725’te Havhannes Golod’un patrikliği döneminde ahşap olarak yenilenen bu kilise zamanla eskidiği gibi kalabalıklaşan cemaatin de ibadet gereksinimi karşılayamaz duruma gelmişti.Bugünkü kilise 1824’te ibadete açıldıktan sonra da 1835’te yenilenmiş, 1843 ve 1912’de esaslı onarımlar geçirmiştir.Son kez de 1964’te onarılmıştır. Yüksek duvarlarla çevrili bahçe içinde, giriş kapısının bulunduğu Cibinlik Sokağı’na bakan duvarın hemen arkasında inşa edilmiş olan kilisenin ana kapısı kagirdir.Üstü ahşap kırma çatı ile örtülüdür.Çan kulesi asıl yapının dışında bahçe duvarına bitişik bir yapı üzerinde yükselir. Nefin iki yanında Surp “Yerrortutyun ve Surp İsdepanos’un adlarını taşıyan şapeller bulunmaktadır.Kilisedeki değerli eşyalar arasında Kazaz Artin tarafından 1830’da bağışlanmış yazma İncil’in özel bir yeri vardır.

SURP KRİKOR LUSAVORİÇ KİLİSESİ

Ortaköy’de , Dereboyu Caddesi’ndedir.Ermeni Katolik cemaatine ait olan kilisenin yerinde önceleri ahşap bir şapel (tek mekandan oluşan küçük kilise) bulunuyordu.Ortaköy’deki Katolik Ermeni cemaatinin gelişmesine koşut olarak bu şapel yetersiz kalınca Apraham Amira Allahverdi’nin öncülüğünde zengin cemaat üyelerinin katkılarıyla bugünkü kagir kapı inşa edilmiştir.6 Ocak 1839’da Başpsikopos Boğos Maruşyan tarafından ibadete açılan kilise mimari olarak Roma bazilikasını andırır.Bir merkezi nefle iki yan neften oluşur.Yarım tonoz biçimindeki tavanı merkezi nefi çavreleyen sekiz sütunun üstünde yükselir.Kilisedeki oturma düzeni geleneksel tarzdadır ve kadınlarla erkekler için ayrı yerler bulunmaktadır.Tavanındaki süsleme zenginliği yanında apsidde bulunan yağlıboya tablo da dikkat çekicidir.Tabloda kilisenin adandığı Surp Krikor Lusavoriç’in ilk Hristıyan Kralı olan 2.Dırtad’ı vaftiz etmesi betimlenmiştir.1857’de bir onarım geçiren kilisenin daha sonraki onarımlarına ilişkin bir bilgi yoktur.

YEREVMAN SURP HAÇ KİLİSESİ

Kuruçeşme’de , Kırbaç Sokağı’ndadır. Eremya Çelebi Kömürciyan, kilisenin adını “Surp Nışan” (Kutsal İşaret) olarak kayeder.Patrik Kağızmanlı 2.Zakarya Pokuzyon’ın ikinci patriklik döneminde (1782-1799), onun maddi desteği, Çoban Amira Hovivyan’ın ve Episkopos İstanbullu Hovhannes’in yardımlarıyla temelden inşa edildi.Kiliseyi 28 Şubat 1798’de Patrik 2.Zakarya bizzat takdis ederek ibadete açtı. Kilise, Patrik Bursalı 2.Ispendos Zakaryan’ın maddi katkılarıyla Hassa Mimarı Garabet Amira Balyan tarafından yenilendi.16 Kasım 1834’te bizzat patrk 2.Isdepanos Zakaryan tarafından takdis edilerek hizmete açıldı.Daha sonraki birkaç onarımdan sonra, 1858’de kilisenin doğu ucuna çan kulesi eklendi.1835’te kilisenin bahçesine Tarkmançatz Okulu inşa edildi.Bu okul günümüzde kapanmıştır.1919’daki Kuruçeşme yangınında kilisenin iki kapısı tümüyle , çatısı ise kısmen yandı.Onarım sırasında harap durumdaki çan kulesi de sökülerek Garabet Halacyan’ın maddi desteği ile bu kez madenden inşa edildi. Son büyük onarımlarını Patrik Yozgatlı 1.Şınorhk Kaludsyan’ın döneminde geçiren (1975 ve 1988) Yervman Surp Haç kilisesi, her iki seferinde de patriğin eli ile takdis edilerek ibadete açıldı. Yine kilise bahçesinde zamanında inşa edilen odalardan biri din admlarına , diğeri ise jamgoça tahsis edilmiştir.Tarkmançatz Okulu’nun ana sınıfı ise daha sonra kilisenin Gomidas Korosu’na ayrılmıştır.Daha sonraki onarımlar sırasında tüm bu odalar ve salonlar birleştirilerek yeniden inşa edilmiştir.bu inşaatı kilise yönetim kurulu ve Gomidas Korosu birlikte gerçekleştirmiştir. Kilisenin bahçesine iki de çeşme yaptırılmıştır.Bunlardan biri 3 Aralık 1872, diğeri ise 1 Aralık 1905 tarihini taşımaktadır. Tarihi boyunca Yerevman Surp Haç Kilisesi ve çevresinde meydana gelen iki önemli olaydan ilki Gregoryan ve Katolik Ermeni cemaatleri arasındaki görüşme toplantılardır.Bu görüşmeler Patrik Edirneli 1.Boğos Krikoryan’ın dönemine rastlar. Bir diğer önemli olay ise Ermeni harflerinin bulunuşunun 1500. yıldönümü kutlamalarıdır(12 Ekim 1913). Kilise İstanbul’daki Ermeni kiliseleri arasında tam bir simetri sembolüdür.Tüm ayrıntıları ile taşıdığı simetrik yapı açısından klasik Ermeni mimarisinden ayrılmaktadır. Plan açısından baziliktir.Ana kilise yapısının yanında kuzey ve güneyde olmak üzere iki de şapel vardır.bu şapellerle Yunan Hacı şekline girmiştir.Ana girişinin batı cephesinde olmasına rağmen , narteksin kuzey ve güneyinden de açılan girişler açısından da diğer kiliselerden farklılaşır. Tam bir dikdörtgen planlı narteksin ortasında nefe girilir.Narteksin ön bölümünde, iki yan kısım demir kafeslerle ,demir parmaklıklı bir kapı iki kolonla neften ayrılır.Nefin “tas”a kadar olan bölümü kare planlıdır.Beşik tonozla örtülü nef kuzey ve güney yönlerinden dörderden sekiz pencere ile aydınlanmaktadır. İstanbul’daki diğer birçok Ermeni Kilisesi’ne göre geniş sayılabilecek “tas”ın kuzey ve güney uçlarından yanal şapellere girilir.Bunlar da beşik tonozlarla örtülü olup birer minyatür kilisedir.Kuzey şapeli gelenek gereğince vaftizhane, güneydeki ise daha çok dini kıyafetlerin korunması amacıyla kullanılmaktadır. Ana kilise binasında peme çıkış yanal merdivenlerle sağlanır.1+4 rıhttan sonra pemdeki küçük nişler içerisine yerleştirilmiş iki küçük sunak vardır.Bunların tam merkezinde ise yarı dairesel planlı apsid, tam ortasında da ana sunak vardır.Sunak nişinin kuzey ve güneydeki kapılarla sunak arkasına çıkılır. Kiliseye girenlerin dikkatlerini üzerinde odaklayan nokta ana sunaktır.Gerek sadeliğin altında gizlenen süslemesiyle, gerekse son yıllarda yenilenen varaklarıyla dikkat çeken sunaktaki ahşap oymacılığı da dikkat çeken diğer bir unsurdur. .Narteksin üzeri koroya ayrılan galeri katla örtülür.Galeri kata çıkış, narteksin kuzey ve güney duvarlarındaki dışarıdan işleyen kapılarla sağlanır. Kiliseye ait en eski dekoratif elemanların başında sunak gelmektedir.Onun dışında eski resimlerle de iç mekanda kısmi bir süsleme çabası göze çarpar. Resimler genellikle yeni dönme aittir.Resimlerin kilise içerisine asılışı dekoratif görünmekten çok , daha iyi koruyabilmek amacını gütmektedir.Çan kulesi, kilisenin doğu ucundaki yarı dairesel absidin hemen dışındadır. Yerevman Surp Haç Kilisesi dış görünüş açısından son derce sadedir.Tüm dış duvarları moloz taş görünümündedir.Arada atılan tuğla hatıllar belli bir estetik ve hareketlilik sağlamaktadır.

HİRİSTİYAN VE MUSEVİ YAPILARI

1.RUM KİLİSELERİ

AYİOS HARALAMBOS KİLİSESİ

Bebek’te İnşilah Sokağı’ndadır.Kitabesindeki bilgilere göre, Boğazın giriş yerinde, aynı yerde daha önceleri Avarlar’a ait olan bir tapınağın kalıntıları üzerinde inşa edilmiştir. Geçmişi bizans dönemine kadar uzanan kilisenin günümüzdeki yapısı 21 Nisan 1830’a tarihlenir (Drakos 1891: 99; Hemerologion 1906: 1991). Aziz Haralambos’a ithaf edilmiş olan kilise, Rum Ortadoks Patrikanesi tarafından hazırlanan listede “ Aya Haralambos Rum Ortadoks Kilisesi” adıyla geçer.

Mimari:

Kilise, güneyinde ve batısında konutlarla çevrili küçük bir avluda çevrili küçük bir avluda bulunur. Doğusunda sokağa cephe oluşturan kilisenin bulunduğu avluda, güneyde çan kulesi ve yönetim kulesi vardır.Kilise,doğu –batı doğdultusundadikdörtgen planlı,doğusunda dışta yarım yuvarlak apsis çıkıntılıdır. Dışta,yaklaşık ölçülerle boyu 20 m, eni 13 m, yüksekliği 9 m’dir. İki yüzü kırma çatı ile örtülü yapılda, aspisin örtüsü yarım konik çatıdır.Dışta sıvasız olan yapının duvar örgüsü, kabayonu taş ve düzgün kesme taş ve tuğla almaşığı biçimindedir. Yapıyı saçak altında bir iç bükey silme dolanır. Yapının batısında bulunan ve sunradan eklenmiş olan narteks, kuzey ve güneyde eksenden batıya yakın konumdaki naos girişlerini de kapsayacak biçimde, “U” planlıdır. Narteksin örtüsü düz tavan, iki girişi doğusundaki uçlardadır. Kilise ile aynı adı ayazma, narteksin batısında yer alır. Kilise bazilikal plan tipindedir. Üç nefli naos, doğusunda orta nef hizasında içte yarım yuvarlak apsis ile sınırlanır. Naosta nef ayrımı, altışar taşıyıcının bulunduğu sıralar ile sağlanmıştır. Yan nefler, orta neften bir basamak yüksektir. Doğuda ilk taşıyıcılar hizasında belirlenen bema, yan neflerden bir, orta neften iki basamk yüksektir.Naosta, kuzeydeki sıranın doğudan dördüncü taşıyıcısına oturan ahşap ambon ve güneydeki sıranın üçüncüsü taşıyıcısı önünde bulunan ahşap despot koltuğu, ikonostatis ile benzer bezeme özellikleri gösterir. Naosta, orta nefin tonozu, taşıyıcılar hizasındaki bezeme şeritleri ile dilimlenmiş, dilimler arasında dekoratif panolar oluşturulmuştur. İçi yıldız motifiyle bezeli panolarda, bitkisel ve geometrik motifler, bezeme kuşakları, çiçek dalları,rozetler görülür.Narteksin batı duvarnda, eksende bulunan boyama tekniğindeki büyük boyutlu haç tasviri üste iki yanda melek figürleri ve motifler ile çevrelenmiştir. Apsis duvarı, yaldız boyalı yıldız motifi ile bezelidir. Bemada, apsis önünde düz bir masa görünümündeki altar bulunur.

PROFİTİS İLİAS MEZARLIK KİLİSESİ

Arnavurtköy’deki Rum Ortadoks Mezarlığı’nın yanından geçen Körkadı Sokağı’ndadır. Kilisenin tarihinin, Bizans İmparatorluğu’nun Komnenoslar dönemine ( 1081 – 1185) kadar uzandığı görüşü yaygındır. 19.yüzyıl ortasında İstanbul’’da yaşanan veba ve kolera salgını nedeniyle kilisenin bulunduğu mezarlık önem kazanmıştır. Bugünkü yapı, kitabesine göre 20 Haziran 1871’de ibadete açılmıştır. Profitis İlias’a ithaf edilmiş olan kilise, Rum Ortadoks Patrikanesi tarafından hazırlanan listede, “ Profiti İliya Mezarlık Rum Ortadoks Kilisesi” adıyla geçer.

Mimari:

Kilise, parmaklık bir duvarın sınırladığı avlunun batısında yer alır. Avluda, kilisenin güneyinde Profitis İlias Ayazması vardır. Kilise Doğu – Batı doğrultusunda, “T” planlıdır. Kuzey ve Güneyinin Batısındaki dışa çıkıntılar, doğu –batı doğrulkusunda dikdörtgen planlıdır. Bazikal plan tipindeki kilise, kuzey ve güneyinin batısında, doğu – batı doğrultusundaki dikdörtgen planlı mekanlarla yanlarda dışa çıkıntılıdır. Naos, doğusunda, eksende bulunan içte yarım yuvarlak apsis ile sınırlanır. Apsis önünde bema yer alır. Naosta nefleri sınırlayan sütunlar, basık kemerlerle bağlanır. Sütun başlıkları stilize edilmiş komposit tiptedir. Orta nef duvarının köşelerinde, sütunlar hizasında, sütun biçiminde ve kare kesitli pilasterler vardır. Apsis duvarının köşeleri pahlanmıştır.Kilisede, naosta, orta nefin doğusunda bulunan ahşap ikonostasis, oyma ve kabartma tekniğinde bitkisel ve geometrik motiflerle bezenmiştir. Eksene simetrik sütunçelerle iki yanda üçer parçalı olan ve silmelerle dilimlenen ikonastasis, üstte stilize üçgen alınlıklıdır.Naosta, orta nefin genişlediği kuzeybatıdaki köşediki ahşap ambon ve güneydoğu köşesindeki ahşap despot koltuğu, oyma ve kabartma tekniğinde bitkisel ve geometrik motiflerle bezeli, bezemeler altın yıldız boyalıdır. Ambon üzerindeki madalyonlarda, İsa ve İncil yazarların tasvirleri görülür. Kubbe kasnağındaki ikonalarda Oniki Havariler, kubbede ise, Pantokrator İsa tasvirleri bulunur. Naosta, yan neflerin tonozlarının yüzeyi, silmelerle bapçalanmış ve örtüyü plastik görünüm küzandırmıştır.

TAKSİARHİS KİLİSESİ

Arnavurtköy’de, doğuda ve güneyde Dere Sokağı, batıda Satış Meydanı Sokağı, kuzeyde Abdullah Molla Sokağı arasında yer alır.Kilisenin bizans dönemine kadar uzanan geçmişi, çeşitli kaynaklarda ifade edilmiştir. Kilisenin ithaf edildiği ‘ Taksiarkhes’, Hiristiyan ikonografisindeki Başmelekler ‘Mikhael’ ve ‘Gabriel’i bir arada tanımlar. Kilise İstanbul’daki Rum Ortadoks kiliselerini tespit ederek bir liste hazırlayan Atinalı Antonios Paterakis’in, 55 kiliseyi kapsayan 1604 tarihli listesinde yer almıştır. Kilise, listenin ikinci bölümünü oluşturan ‘ Köylerdeki Kiliseler’ başlığı altında ve 42 numaralı yapı olarak “ H Cwra twn Aswmatwn” adıyla kaydedilmiştir. Eremya çelebi Kömürciyan ( 1637 – 1695 ) de Arnavurtköy’de Rumlara ait “ Arhangel Mikhail adlı güzel bir kilise” bulunduğunu belirtmiştir. ( Kömürciyan 1988: 41 ).

Mimari:

Kilise, yüksek duvarlarla çevrili geniş bir avlunun ortasında yer alır. Avluda, kilisenin güneyinde Ayia Palaskevi Ayazması vardır. Kilise doğu batı doğrultusunda dikdörtgen planlıdır. Doğuda eksende, dışta yarım yuvarlak apsis çıkıntı yapar. Baldaken tipi çan kulesi, yapının batısında eksendeki giriş mekanının, payım tekniğine göre değerlendirildiğinde, sonradan eklendiği anlaşılır. Kilise, Kapalı Yunan Haçı plan tipindedir. Naos, doğusunda içte yarım yuvarlak apsis, batısında kuzey -–üney doğrultusunda diktdörtgen planlı narteks ile sınırlanır. Naosun batısında, narteks üzerinde galeri yer alır. Galeri yanlarda payeler hizasına kadar dikdörgen planlı çıkıntılı, ortada ise iç bükeydir. Galeride de benzer mekan düzenlemesi görülür. Yapının batısında biri eksende, ikisi yanlarda simetrik üç giriş, kuzey ve güneyde eksenden batıya yakın karşılıklı birer giriş daha büyük, diğerleri eş boyutludur. Girişler yuvarlak kemerli açıklıklardır. Yapının doğusunda, kuzey köşedeki dikdörtgen giriş, litürjik amaçlıdır.İkonostasiste, alttaki büyük ikonalar soldan sırayla, Mahşer, Azizler Basileios – Yriyorios, Meryem,e Müjde, Meryem’in Ölümü, Aziz Haralambos, Taksiarhis, Meryem ve Çocuk İsa, İsa, İoannes Prodromos, Azizler İerasimios – Spiridon – Dionisos, Evanyelismos, Azizler Yeoryios – Dimitrios,Şefkatli Meryem, İsa Pandokrator, Azizler Konstantinos – Eleni tasvirleridir. Üstte iki sıra halinde yer alan küçük ikonalar, İncil konulu tasvirlerdir. Naosta örtü sistemi, yıldız motifi ile kaplıdır. Nartkeste, tavanlar bitkisel motiflerle, tavan etekleri meander motifi ile bezenmiştir. Yapıda renkli cam kullanımı görülür.

CİHANNÜMA PANAYİA KİLİSESİ

Çırağan Caddesi üzerinde 49’no’lu yapıdır. Kilisenin varoş sürecinin, Bizans dönemine kadar uzandığı görüşü yaygındır. Eremya Çelebi Kömürciyan (1637 – 1695), XVII. Asırda İstanbul adlı eserinde, Beşiktaş’ta bir Rum kilisesinin bulunduğunu kaydeder ( Kömürciyan 1988 :39 ). Meryemin doğumuna (Panagia Genesis) ithaf edilmiş olan kilise, Rum Ortadoks Patrikanesi tarafından hazırlanan listede, “ Meryem Ana Cihannüma Rum Ortadoks Kilisesi” adıyla geçer. Kitabesi güneyde eksenden batıya yakın konumdaki giriş üstünde yer alır. Mermerden ve enlemesine dikdörtgen kitabenin,kazıma tekniğindeki dört satırlık Yunanca metni küçük haftir. Halfler boyalıdır. “Tanrım sana inanların dayanağını dayanaklı kıl, senin kutsal kanınla inşa edilmiş olan kiliseyi. 21 Ocak 1830.” (İ.Kuçuradi)

Mimari:

Kilise, batı –doğu doğrultusunda eğilimli bir arazi üstünde, etrafı duvar ve yapılarla çevrili, küçük bir avlunun kuzeyinde yer alır. Güney yandaki dik merdiven, avlu ile caddeyi bağlar. Avlunun güneyinde, kilise görevlilerine ayit evler, doğusunda yönetim birimleri vardır. Kilise, doğu cephesinde caddeye açıktır.Kilise, doğu – batı doğrultusunda dikdörtgen planlı iken, kuzeyinde, doğudan batıya doğru daralarak yamuk plan gösterir. Yapının güneyinin batısındaki çıkıntı, doğu – batı doğrultusunda dikdörtgen planlıdır. Doğuda yarım yuvarlak apsis dışa çıkıntı yapar. Dışta yaklaşık ölçülerle boyu 22 m, eni (ortalama) 12 m, yüksekliği 9 m’dir. Kilise bazilikal plan tipindedir. Naos, orta nef ve kuzey yan nef olmak üzere iki neflidir. Batısı duvar olan naos, doğusunda orta nef hizasında, içte yarım yuvarlak apsis ile sınırlanır. Naosta, eğik olan kuzey duvarın, orta nefin kuzeybatı köşesine bitiştiği kuzey yan nef, tepe noktası batıda bulunan dik üçgen planlıdır. Naosta , nef ayrımı,kare kesitli altı taşıyıcının bulunduğu sıra ile sağlanmıştır. Yan nef, orta neften bir basamak yüksektir. Doğuda ilk taşıyıcılar hizasında belirlenen bema, yan neften bir, orta neften iki basamak yüksektir. Naosun batısında yer alan, kuzey – güney doğrultusunda dikdörtgen planlı galeri, yan köşelerdeki üçgen biçimi çıkıntılarla, son taşıyıcılar hizasına kadar uzanır. Son taşıyıcılar hizasında, güneyde çıkıntı yapan mekan üzerind de yer alan galeriye çıkış, güneybatıdaki çıkıntılı bölümde bulunan merdiven ile sağlanmıştır. Kilisenin tek girişi, güneyde dışa çıkıntı yapan bölümde bulunan dikdörtgen açıklıktır. Naosta, kuzeydeki sıranın doğudan üçüncü taşıyıcısına oturan ahşap ambon, ikonostasis ile benzen tarzda, aplikasyon tekniğinde bitkisel ve geometrik motiflerle bezelidir. Ambon yüzlerinde İsa ve İncil yazarlarının tasvirleri vardır. Güney duvarda, doğudan ikinci taşıyıcı karşısındaki pilastr önünde bulunan, koyu renkte ahşap despot koltuğu, oyma, kabartma ve delikişi tekniklerinde, bitkisel ve geometrik motiflerle yoğun bezelidir. Parekklesionun doğusunda bulunan ikonastasis, üstte üçgen alınlıklıdır. Naostaki ile benzer bezeme özellikleri gösteren ikonostasisin yüzeyi, aplikasyon tekniğinde bitkisel ve geometrik motifler ile oluşturulmuş panolarla kaplıdır. Alttaki büyük ikonalarda, Meryem ve Çocuk İsa, İoannes Prodromos tasvirleri vardır.

AYİOS DİMİTROS KİLİSESİ

Kuruçeşme’de Kırbaç Sokağı’nda 52 numaralı yapıdır. Batıda ve kuzeyde Kırbaç Sokağı,güneyde Alayemini Sokağı ile çevrelenmiştir. Kilise, Bizans dönemine kadar uzanan ve imparatorluk yapısı olarak bilinen ayazması ile ün kazanmıştır. Ayazma 1540 yılında, P.Gyllius tarafından ziyaret edilir ve tanımı yapılır ( Timoni 1844: 78). 17.yy’da Evliya çelebi,Kuruçeşme’de Rumlarınüç mahallede yaşadıklarını ve iki kiliseye sahip olduklarını belirtir (Evliya 1995: 193).E.Ç.Kömürciyan (1637 – 1695), Kuruçeşme’de, ‘İmparator yapısı’ olan ve “Aziz Dimitri” adına itaf edilmiş ayazmayı gezdiğini kaydeder; ayazmanın suyunun özelliklerini ve mucizelerini açıkladıktan sonra, Rumların “Ay’ Dimitri” adlı kilisesinin varlığını belirtir ( Kömürciyan 1988:41). 19yy başında, Rum Ortadoks toplumunun üniversitesi ve ruhban olan okulu, Kuruçeşme’de kurulduğunda, kilisede özel önem kazanmış; ancak bu kuruluşlar aynı yüzyılın ortasında buradan taşınmıştır. Kilisede, naosun kuzey duvarında bulunan çeşmenin üstündeki kitabe, kilise ile ilgili yorumlanmakta; buna göre kilise, 1820 yılına tarihlenmektedir. Naosun kuzey duvarında, ayazma suyunun akıltıldığı çeşmenin üstünde ve doğudan ikinci pencere altında kitabe yer alır. Beyaz mermerlerden ve kare biçimde kitabenin, kazıma tekniğindeki sekiz satırlık yunanca metni küçük halftir. Halfler boyalıdır. Kitabenin boyutu 40 *40 cm, half yüksekliği 2 cm’dir. Kitabe metninin Türkçesi: “Bu çeşme ilk kez Aziz Dimitros’un onuruna, 1820’de rahmetli hükümdar Skarlatos Kalimakhos tarafından yapıldı. Sonrada; 1870’te, zevk sahibi insanların katkıları ile havuzu genişletildi.” (İ.Kuçuradi)

Mimari:

Kuzey – güney doğrultusunda eğilimli bir arazi üzerinde yer alan kilisenin batı cephesi ve güney cephesi sokağa açıktır. Kilise, doğusunda ve kuzeyinde yüksek duvarların çevrelediği avlu içindedir. Yapıya, ,kuzeyinde bulunan aynı adlı ayazma ve kuzeydoğusundaki çam kulesi bitişiktir. Kuruçeşme’deki Ayios Dimitros Kilisesi, doğu – batı doğrultusunda dikdörtgen planlıdır. Doğuda, kuzey – güney doğrultusunda dikdörgen planlı apsis dışa çıkıntılıdır.Dışta, yaklaşık ölçülerle boyu 25 m, eni 15 m, yüksekleği 12 m’dir. Dışta iki yüzü kırma çatı ile örtülü yapıda apisin örtüsü de kırma çatıdır. Yapı, bazilikal tipindedir. Üç nefli naos, doğusunda nefler hizasında içte yarım yuvarlak üç apsis, batısında kuzey – güney doğrultusunda dikdörtgen planlı narteks ile sınırlanır. Naosta nef ayrımı altışar sütunlu sıralar ile sağlanmıştır. Yan nefler orta neften bir basamak yüksektir. Kilisenin örtü sistemi ahşaptır. Orta nef ve yan nefler beşik tonoz ile örtülüdür. Apsislerin örtüsü içte yarım kubbe; narteksin örtüsü düz tavandır. Kilisenin naosun doğusunda üç nefi kapsayan ahşap ikonostasis, oyma ve kabartma tekniğinde bitkisel motifler ile bezelidir. Bezemeler arasında, çift başlı kartal ve melek motifleri kullanılmıştır. İkonostasiste, alttaki büyük ikonolarda soldan sırayla Ayios Yeoryios, Ayios Dimitros, Meryem ve Çocuk İsa, İsa, Prodromos, Ayios Athanasios tasvirleri bulunur. Üstteki küçük çerçevelerde İncil’den sahneler içeren tasvirler görülür. Kilisede, galeri korkuluğunda bulunan ve İsa’nın yaşamından sahneler içeren tasvirler kızmen silinmiş durumdadır. Ambon yüzlerinde İncil yazarları, arşitravda taşıyıcılar hizasındaki maralyonlarda Havariler, apsis yarım kubbesinde Meryem, orta nefin örtüsü ortasında Pantokrator İsa tasvirleri görülür.Naosta, sütunları bağlayan kemerler hizasında, yan duvardaki pencerelerin kemerlerini çevreleyen, boyama tekniğinde bezemeler bulunur. Yan duvardaki bu bezemeler bulunur. Yan duvardaki bu bezemeler, taşıyıcılar hizasında sütun biçiminde, kemer yayları arasında maralyon biçiminde uygulanmıştır.

AYİOS FOKAS KİLİSESİ

Ortaköy’de Muallim Naci Caddesi’nde 76 numaralı yapıdır. Bilinen en eski adı Argion olan Ortaköy’ün, Bizans dönemindeki adı ‘Ayios Fokas’tır. Semt, adını Bizans İmparatoru I.Basilcios (867 –886) tarafından burada yaptırılan Ayios Fokas Manastırı’ndan almıştır. Kilise İstanbul’daki Rum Ortadoks Kiliselerini tespit eden Atinalı Antonios Paterakis’in 55 kiliseyi kapsayan 1604 tarihli listesinin ikinci bölümünü oluşturan ‘Köylerdeki Kiliseler’ başlığı altında ve 41 numaralı yapı olarak yer almıştır ( Kerameus 1904: 120). Kilise, bir ve iki numaralı kitabelerine göre, 1856’da temelden inşa edilmiştir. Bir numaralı kitabesine göre, Rum Ortadoks Patriği Yedinci Kyrillos ve Osmanlı Padişahı Abdülmecit’in yönetim dönemlerinde, Bölgedeki mümin Hiristiyanların katkıları ile inşa edilmiştir. İki numaralı kitabesine göre kiliseyi inşa ettirenler, Vasil Murakoğlu Stefan Anastasiu, yönetim kurulu üyeleri ve tüm bağış yapanlardır. Kilise üç numaralı kitabesine göre, 1938 yılının ağustos ayında İoannis Küpelis’in yardımlarıyla tizyin edilmiştir.Kilise, Rum Ortadoks Partikanesi tarafından hazırlanan listede “Aya Fokas Rum Ortadoks Kilisesi” adıyla yer almıştır. 1 numaralı kitabesi kuzey cephede, eksenden batıya yakın konumdaki giriş üstünde yer alır. Beyaz mermerden ve enlemesine dikdörtgen kitabenin, altı satırlık yunanca metni kazıma tekniğinde , büyük halftir. Halfler siyah renkte boyalıdır. 2 numaralı kitabe naosta kuzeydeki girişin üstünde yer alır. Beyaz mermerlerden ve kareye yakın biçimdeki kitabenin altı satırlık Yunanca metni, kazıma tekniğinde ve büyük halftir. Halfler siyah renkte boyalıdır. 3 numaralı kitabe, naosta güneydeki girişin üstünde yer alır. Beyaz mermerden ve enine dikdörtgen kitabenin, azıma tekniğindeki beş satırlık Yunanca metni, Büyük halftir. Halftler siyah renkte boyalıdır. Kitabe metninin Türkçesi: “Bu kutsal kilise, İoannis Küpelis’in yardımlarıyla tezyin edilmiştir. Ağustos 1938 “ (İ.Kuçuradi)

Mimari:

Kilise doğusu, kuzeyi ve güneyinde yüksek duvarlarla çevrili bir avlunun batısında yer alır. Avluyu sınırlayan yapılar, kiliseye batısında bitişiktir.Avlunun kuzeyi ve güney batısında, yönetim birimleri ile kilise görevlilerinin evleri, kuzeybatısında, metay mazzemelerden yapılmış çan kulesi bulunur. İki yüzü kırma çatı ile örtülü yapıda, apsisisin örtüsü yarım konik çatıdır. Yapının kuzeyindeki giriş açıklığı hizasında, mimari özelliklerine bakarak sonradan eklendiği anlaşılan girixş mekanı bulunur. Kilise, bazilikal plan tipindedir. Üç nefli naos, doğusunda orta nef hizasında içte yarım yuvarlak apsis ile sınırlanır. Batısında duvar ile sınırlanan naosta nef ayrımı, yedişer sütunlu sıralar ile sağlanmıştır. Yan nefler orta neflerden bir basamak yüksektir. Doğuda, ilk sütunlar hizasında belirlenen bema; yan neflerden bir, orta neften iki basamak yüksektir.Kilisede, kuzey ve güneyde naosa açılan birer giriş eksenden batıya yakın konumda ve karşılıklıdır. Girişler eş boyutlu ve yuvarlak kemerli ditdörtgen açıklıktadır. Kuzeyde, eksenden doğuya yakın konumda, yuvarlak kemerli küçük bir giriş açıklığı daha vardır. Antik çağ tapınağı görünümünde düzenlenen ikonostasiste, silmeler ve sütüncelerin sınırladığı alttaki büyük çerçevelerden ikonaları yer almıştır. Üstte, bir sıra friz oluşturan küçük dikdörtgen çerçevelerde, İncil’den sahneler içeren ikonalar bulunur. İkonastatiste alttaki ikonalarda Aziz Basileios, Aziz Dimitros, Meryem’in ölümü, Ayios Fokas, Meryem ve Çocuk İsa, İsa, İoannes Prodromos, İsa’nın doğumu, Ayios Yeoryios, Ayios Trifon tasvirleri yer alır. Naosta, kuzeydeki taşıyıcı sıranın doğudan dördüncü sütununa oturan ahşap ambon, kabartma tekniğinde bitkisel motiflerle bezelidir. Ambon yüzlerinde İsa ve İncil yazarlyarının tasvirleri vardır. Güneydeki taşıyıcı sıranın ikinci sütunu önündeki desport koltuğu, kabartma tekniğinde bitkisel ve geometrik motiflerle bezelidir. Ambon ve despot koltuğundaki bezeme motifleri yaldız boyalıdır. Bemada, apsis önünde eksende yer alan dikdörtgen biçimli ahşap altar üzerinde kiborios bulunur. Naosta, arşitravda sütunlyar hizasındaki madalyonlarda Havari tasvirleri, orta nefin örtüsü ortasındaki madolyonlarda Pantokrator İsa tasviri bulunur. Naosun batı duvarındaİncil, galeri koltuğunda ise İncil ve Tevrat kaynaklı sahneler tasvir edilmiştir.

AYİOS YEORYİOS MEZARLIK KİLİSESİ

Ortaköy’de, Çevirmeci Sokağı’ndaki Rum Ortadoks Mezarlığı’nın içindedir. Kilisenin içindeki bulunduğu mezarlıktaki en eski tarihli mezar taşına bakarak, Bizans dönemine kadar uzanan bir geçmişe sahip olduğu ifade edilir. Kilisenin günümüzdeki yapısı, daha eski dönemde de varlığı bilinen, aynı adlı ve tarihi ayazmanın üstünde inşa edilmiştir ( Koçu 1961: 1594 ). 1892’de inşa edilmiştir ( Hemerologion 1906: 198). Aziz Yeoryios’a ithaf edilmiş olan bu mezarlık kilisesi, Rum Ortadoks Patrikanesi tarafından hazırlanan listede, “ Aya Yorg Mezarlık Ruk Ortadoks Kilisesi “ adıyla yer alımştır.

Mimari:

Ortaköy’de, yöksek duvarlarla çevrili Rum Ortadoks Mezarlığı içinde bulunan kilise, mezarlıın güneydoğusunda yer alır. Kilise, doğu – batı doğrultusunda dikdörtgen planlıdır. Dışta yaklaşık ölçülerle boyu 13 m, eni 9 m, yüksekliği 6 m’dir. Yapı,iki yüzlü kırma çatı ile örtülüdür. Oldukça harap durumda bulunan yapı, tamamen ahşap ve dışta boyasızdır. Zamanla oluşan yıpranma nedeniyle, yapının kuzey cephesi saç levha ile kaplanmıştır. Batıda eksende bulunan, Kuzey – güney doğrultusunda dikdörtgen planlı giriş mekanı, yapım tekniğine göra değerlendirildiğinde daha sonraki bir dönemde tarihlenir. Kilisenin naosa açılan tek girişi, batıda eksende yer alan dikdörtgen açıklaktır. Güneyde ve batıda, eksene yanlara simetrik ikişer pencere bulunur. Pencereler, aynı hizada, eş boyutlu ve dikdörtgen açıklıktır. Doğuda, üstte eksende bulunan bir pencere, önündeki örtünün kare biçiminde açılarak yükseltilmesiyle işlevsel kılınmıştır. Naosta kuzeybatıda bulunan ahşap ambon beyaz renkte ve üzeri aplikasyon tekniğinde bezemelidir. Ambon yüzlerinde, İsa ve İncil yazarlarının tasvirleri bulununr.Güneybatıda bulunan ahşap despot koltuğu, sade ve koyu renktedir. Naosun ahşap tavanı, çıtaların silme tarzında kullanıldığı dekoratif görünümdedir